Л.Алтангэрэл бичээчийн орчуулсан Банзрагч судар хэвлэгдлээ

Банзрагч буюу “Таван сахъяа” бол тарнийн 5  судрыг эмхэтгэсэн түүвэр юм. Уламжлалт монгол орчуулга нь

• Их хөлгөний их мянган ертөнцийг магад дарахуй нэрт судар (Mahāsāhasrapramardanī)
• Арвисын эрхтэй их Тогос (Mahāmāyūrīvidyārājñī),
• Хутагт арвисын их эрхтэй өөр өөрт дагахуй нэрт тарни (Mahāpratisāravidyārājñī)
• Их сэрүүн Түн судар (Mahāśītavana),
• Их нууц тарнийг даган баригч судар (Mahāmantrānudhāraṇi) гэсэн дараалалтай сударчлагдсан байна.
• Монгол Ганжуурын 14 дүгээр ботид
• Их мянганыг машид дарагч нэрт судар
• Их тогос – ухааны тарнисын хатан
• Хутагт өөр өөрт дагагч их ухааны тарнисын хатан
• Их сэрүүн ой нэрт судар
• Их нууц тарнийг даган баригч судар гэж оржээ.

Банзрагчийг анх Хайсан Хөлөг Хааны үед (1308-1311) их гүүш Чойжи-Одсэр, дараа нь Юань Улсын Тогоо Төмөр Хааны үед (1333-1367) Сахъяагийн лам Шаравсэнгэ монголчилсоныг 1587 онд Аюуш гүүш дахин засаж орчуулсан гэдэг. Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ нарын 200 гаруй жилийн өмнөх орчуулга эртний үг хэллэг ихтэй, ойлгомж муутай байсан болохоор Аюуш гүүш өөрийн цаг үеийн монгол хэлээр дахин орчуулсан байж болох юм, бас тарнийг нь өөрийн зохиосон галиг үсгээр анх буулгасан гэдэг билээ. Банзрагчийн монгол орчуулга үнэхээр эртний үг хэллэг ихтэй, тухайлбал “их сэрүүн түн” гэснийг сүүлд нь Ганжуурт “их сэрүүн ой” гэж зассан байна. Мөн эртний монгол хэлний хүйс заасан үг байна, “арвисын эрхтэй их тогос” гэсэн нь “эм тогос” гэсэн үг. Данжуурт “хутагт” гэвэл эрэгтэй, “хутагтай” гэвэл заавал охин тэнгэр гэсэн утгатай байдаг гэж Б.Ринчингуай өгүүлээд Хутагт Петр, Хутагтай Елена гэсэн жишээ татсан байдаг. Дээрх судрын нэрийг одоогийн хэлээр, хэдийгээр эм тогос гэдэг нь харагдахгүй боловч “арвисын эрхэт их тогос” гэхээс өөр аргагүй. Мөн “арвисын эрхтэй тарни” гэдгийг Ганжуурт хүйсийг нь харуулахын тулд “их ухааны тарнисын хатан” хэмээн засчээ. Ганжуурыг орчуулж байх үед “эрхт” гэвэл эр, “эрхтэй” гэвэл эм гэдэг нь шууд харагддаггүй байсан бололтой.

Банзрагчийг хүмүүс их сонирхдог боловч хуучин үг хэллэгтэй учир ойлгоход хэцүү, дээр нь тарни ихтэй болохоор санскрит хэл мэдэхгүй бол монгол бичгээр байтугай түвдээр нь уншихад бэрх байдаг. Түвд хэл мэддэг хүн тарни унших аргад тусгайлан суралцахгүй бол зөв уншиж чаддаггүй. Учир нь тарни санскрит хэл дээр байдаг болохоор дуудах ёс нь түвдээс өөр, дээр нь түвд хэлэнд огт байдаггүй зарим үсэг хэрэглэдэг, мөн үсгүүдийг олноор нь дээр дээрээс нь давхарладаг зэрэг онцлог бий. Санскрит хэлэнд “т” үсэг гэхэд л 4 янз, ялгаж тэмдэглэхгүй бол буруу уншигдана. Энэ зовлонг Аюуш гүүш сайн мэдэрсэн бололтой, Банзрагчийг орчуулж байхдаа галиг үсэг зохиоё гэж шийдсэн ч байж магадгүй юм. Пагва ламын дөрвөлжин үсэг, Өндөр Гэгээний соёмбо үсэг зэрэг шинээр зохиосон бичиг үсгүүд бүгд монгол гэхээсээ түвд, санскрит үгсийг нарийн тэмдэглэхэд илүү сайн зохицсон байдаг билээ. Бидний хувьд олон улсын латин галиг байгаа болохоор тийм зовлон байхгүй, ер нь ч тарнийг зөв дуудахын тулд цаашдаа IAST галигаар бичдэг байх нь зүйтэй гэж үзсэн тул бүх тарнийг энэ үсгээр бичлээ. Яваандаа IAST дээр тулгуурласан кирилжин галиг бүтээх хэрэгтэй байж магадгүй, олон улсын латжин галигийг нь шууд хуулбарлах учраас энэ бол гар хурууны ажил билээ.

Банзрагч нь Жадамба судар шиг гүн ухааны ганц сэдэвт бүтээл биш, тарнийн зан үйлийг тайлбарласан сургааль болохоор эртний зарим үг хэллэг, өгүүлбэрийн өвөрмөц бүтцийнх нь учрыг олчихвол ойлгоход хэцүү биш, харин үй олон тэнгэр, лус, ягчис, рагчис, гандирас, киннара, кумбанда зэрэг хүмүүн бусчууд, уул ус, газар орны санскрит нэр, тарнийг үгсийг нь уншихад хүндрэлтэй байдаг. Энэтхэг европын хэлний аймагт багтдаг санскрит хэлний үгсийг монгол бичигт буулгах нь орос хэл дээр бичсэн номыг монгол бичгээр галиглахтай адил, түүнийг нь орос хэл мэдэхгүй, зөвхөн монгол бичигтэй хүн уншаад үзэхээр ямархуу холион бантан болох нь ойлгомжтой билээ. Уул нь Аюуш гүүшийн галиг санскрит авиаг нарийн тэмдэглэдэг боловч түүнийг уншихын тулд дахиад л санскрит, түвд үсгийг мэддэг байх хэрэгтэй болно. Тэгэхээр Банзрагч бол ойлгоход түвэгтэй биш, харин уншихад хэцүү ном юм, үүний шийдэл нь санскрит хэлний олон улсын галиг байж болох юм.

Орчин үеийн философийн херменевтик ёсыг үндэслэгч Ханс-Георг Гадамер “Үнэн хийгээд Арга” (Wahrheit und Methode) хэмээх бүтээлдээ “аливаа бичвэрийг тухай бүрд нь ямагт өөр өнцгөөр, өөрөөр харж байж ойлгодог” гэжээ. Түүнийхээр бол орчуулагч хүний үүрэг бичвэрийг өөр хэлэнд хөрвүүлэх биш, харин өөрийнхөө цаг үеийн нөхцөлд тохируулан буулгах явдал болно. Гадамер өгүүлсэнээр бүх цаг үеийн шалгуурыг даван гардаг төгс орчуулга гэж байдаггүй, орчуулагчийн мэдлэгийн хязгаар, бичвэрийг ойлгох хэмжээнээс үүдэн зайлшгүй гардаг алдаанаас сэргийлж чадлаа ч гэсэн орчуулга нэг цаг үе, нэг соёлын хүрээнд бүтээгдсэн бичвэрийг нөгөө цаг үе, нөгөө соёлын хүрээнд зөөж буулгасан байх ёстой аж.

Бурханы судар номын гэлтгүй, ер нь эртний бичвэрийг орчуулж байгаа хүн үг хэллэгийг нь өөрийнхөө цаг үед тохируулан буулгахгүй бол утгыг нь бусад хүмүүс төдийгүй, өөрөө ч буруу ойлгох аюул үргэлж дагалдаж байдаг. Банзрагчийн 14-р зууны Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ нарын орчуулга 200 жилийн дараа үг хэллэг нь ойлгогдохгүй болсон учраас 16-р зуунд Аюуш гүүш дахин орчуулсан байж таараа. Тэгвэл 17-р зууны Ганжуур, Данжуурын орчуулгыг 400 жилийн дараа бид тэр үеийн хүмүүсийн хэмжээнд ухаж ойлгож чадахгүй. Эдгээр орчуулга тухайн үедээ нийгмийн хэрэгцээг хангаж, гүйцэтгэх ёстой үүргээ гүйцэтгэсэн байж таарна, гэвч тэр үеийн хуучин хэл найруулга бидний үед буруугаар ойлгогдох хэмжээнд хүртэл хувирч өөрчлөгджээ. Тийм болохоор би бурханы ном судрыг шинэ цагийн хэлээр дахин орчуулах хэрэгтэй гэж боддог юм. Бидний хойч ирээдүйд ч дахин ийм хэрэгцээ гарч, тэд огт өөрөөр харж, шинээр орчуулах нь дамжиггүй, яагаад гэвэл хэлний хөгжлийн зүй тогтол нь цаг үеэ даган хувирч өөрчлөгддөг ёс ажгуу.

Банзрагчийг шинээр орчуулахдаа түвд орчуулгыг нь нэг их хайхарсангүй, нэр ус, тарнийн бичвэр дээр гол анхаарлаа хандуулсан болохоор санскрит эхийг нь баримтлав, харин тарнийн үгсийг түвдээр хэрхэн галиглаж бичдэгийг харуулах үүднээс Литан Ганжуурт орсон түвд бичвэрийг нь хавсаргалаа.